Nghề dát vàng quỳ có từ 300 năm trước dưới thời Hậu Lê

Theo sử sách ghi lại thì nghề dát vàng quỳ có từ 300 năm trước dưới thời Hậu Lê. Thuở ấy, có ông Nguyễn Quý Trị, người làng Hội Xuyên – Liễu Trai – Hải Dương học rộng, tài cao được cử đi xứ bên Trung Quốc. Khi sang đó, ông học được nghề dát vàng bạc để sơn son thiếp vàng các đồ thờ cúng và hoành phi câu đối sau mang về truyền dạy cho dân làng Kiêu Kỵ. Sau này, ông được tôn xưng làm Tổ sư nghề và chọn ngày mất của ông là giày giỗ tổ.

Làng nghề dát vàng, dát bạc quỳ Kiêu Kỵ từ khi ra đời đã trải qua bao biến cố, thăng trầm trong cuộc sống. Đã có những lúc, nghề bị mai một tưởng có thể mất đi khi đó trong làng chỉ có 3 – 5 hộ làm nghề. Đến nay, nhà nước phát triển, có chính sách trùng tu lại những công trình văn hóa, di tích lịch sử do vậy nghề truyền thống ở Kiêu Kị được khôi phục và phát triển cho đến ngày nay. Với những nỗ lực lớn ccuar mình, người nghệ nhân, người thợ quỳ lão làng ở Kiêu Kỵ đã nỗ lực vực dậy sức sống tiềm ẩn của một làng nghề vài trăm năm tuổi.

Những nghệ nhân là những người dân trong làng, từ già tới trẻ

Từ xưa đến nay, Nhà tràng vẵn là nơi sinh hoạt quan trọng của Kiêu Kỵ. Đây vừa là nơi thờ tổ nghề, vừa là nơi diễn ra các hoạt động lễ hội đồng thời cũng là nơi truyền dạy nghề của những người thế hệ trước cho thế hệ sau. Làng nghề dát vàng, dát bạc quỳ Kiêu Kỵ vì thế mới có thể tồn tại qua nhiều thế kỷ. Cũng giống như bao nghề thủ công truyền thống khác của Việt Nam, nghề dát vàng, dát bạc quỳ Kiêu Kỵ cũng đòi hỏi sự công phu, sự cẩn trọng và sự khéo léo. Mỗi sản phẩm làm ra phải trải qua nhiều công đoạn, mỗi công đoạn phải làm đi làm lại nhiều lần và phải làm bằng tay, không có một thứ máy móc nào có thể hỗ trợ được.

Quy trình sản xuất dát vàng bạc trải qua 3 khâu chính: làm quỳ mới, đập diệp và làm quỳ cũ sau đó mới thiếp lên sản phẩm. Trong làm quỳ mới lại có khâu làm mực và làm giấy giống, giấy làm giấy giống làm từ giấy gió được người làng cẩn thận lực chọn từ những làng nghề làm giấy truyền thống như Yên Thái mới đảm bảo độ dai và mang lại độ sáng bóng cho quỳ vàng.

 

Làng nghề Kiêu Kỵ giải quyết vấn đề việc làm cho hàng trăm hộ dân

Tiếp theo là công đoạn đập diệp, công đoạn đòi hỏi kỹ thuật rất cao. Từ  1 mảnh vàng bạc nguyên chất người thợ dùng búa đập cho thật mỏng, thật dài. Trong quá trình đạp bị dài thì phải cho vào lò ủ cho mềm ra rồi lại mang ra đập tiếp.

Đập diệp xong đến khâu làm quỳ cũ .Sau khi chỉ vàng đã được đập ra dài 1m, rộng 0,7cm người thợ sẽ chia nhỏ sợi vàng làm 100 mảnh để nong vỡ (nong từng mảnh diệp vàng vào từng mảnh giấy vỡ vuông 5.5cm đã lướt mực nho sấy khô sau đó cho vào lò sấy qua một một đêm rồi chuyển sang đập vỡ.

Công đoạn đập vỡ phải tiến hành 1 giờ đến khi nào lá vàng trong nong đã vuông đều khoảng 5cm thì chuyển ra để cắt vỡ. Những lá vàng này tiếp tục được cắt nhỏ làm 9 – 12 miếng vuông được đặt giữa những lá quỳ mới và cũ rồi lại được đập mỏng hơn nữa.

Khi người thợ đánh quỳ nhìn thấy bụi vàng bạc bay ra như cám là lúc đó lá vàng đã giừ, nghĩa là đã đạt đến độ mỏng cần thiết và chuyển sang cho thợ trại. Trại quỳ là công đoạn cuối cùng trong làm quỳ trước khi chuyển sang cho thợ sơn, để thiếp lên sản phẩm sơn mài đồ gỗ.

Mỗi khâu làm vàng quỳ, bạc quỳ đều rất tỉ mỉ, cẩn thận

Lá quỳ sau khi hoàn tất là một tấm vàng mỏng nhưng bóp nhẹ trên tay sẽ thành bụi. Để làm được như thế, những người thợ phải hoàn tất 40 công đoạn, tất cả đều phải tiến hành theo trình tự rất nghiêm ngặt và không được phép làm lẫn lộn các khâu với nhau, đặc biệt là không được làm tắt hay ăn bớt đi khâu nào.

Không chỉ tốn công nghề làm vàng quỳ còn rất tinh xảo tỉ mỉ đồi hỏi sự kiên trì với những thao tác kỹ thuật cao. Chính vì đó nó khiến nghề trở thành độc nhất vô nhị của cả nước. Khi sử dụng người thợ dùng là quỳ thiếp vào sản phẩm, hoặc họa sĩ dùng bút vẽ với dầu sơn chấm vào bột vàng quỳ để vẽ lên tranh sơn mài.

Các công trình văn hóa lịch sử lớn và lĩnh vực hội họa đều chịu ảnh hưởng bởi nghề dát vàng quỳ. Có nghĩa, nghề vàng Kiêu Kỵ phù hợp với việc sáng tạo các sản phẩm tạc tượng, khắc hoành phi, câu đối hoặc làm sơn mài. Do vậy các cơ sơ sản xuất ở Kiêu Kỵ thường cung cấp sản phẩm cho các làng nghề như Sơn Đông, Vũ Lăng, Hạ Thái, Mai Động, Đồng Quang, Liên Ninh, Cát Đằng, Bảo Hà.

Nghệ nhân làm tranh dân gian Lê Đình Nghiêm cũng thừa nhận rằng, dùng quỳ vàng Kiêu Kỵ thì khi vẽ bức tranh có thần hơn các loại khác.

Sản phẩm làm ra được ứng dụng trong nhiều ngành nghề khác nhau

Trong những năm gần đây, nghề làm quỳ vàng bạc của làng Kiêu kỵ đã phát triển thành hai loại: Làm quỳ vàng, quỳ bạc cựu và làm quỳ vàng, quỳ bạc tân. Trong đó quỳ vàng bạc cựu làm từ bạc thật còn quỳ vàng bạc tân được làm từ thiếc. Làm vàng quỳ khó hơn nhiều công đoạn hơn bạc quỳ nên không phải hộ gia đình nào cũng làm được. Hiện sản xuất kinh doanh vàng quỳ chỉ còn vài hộ gia đình còn giữ được trong khi đó bạc quỳ thì có cả trăm hộ. Hầu hết những người làm bạc quỳ là những nghệ nhân Lê Bá Trung, Lê Văn Vòng truyền dạy.

Đặc biệt để lưu trữ và phát triển nghề, hai nghệ nhân vẫn tổ chức lớp dạy nghề cho thanh niên trong làng và dạy các lớp do Sở Công thương và Trung tâm Khuyến nông Hà Nội tổ chức. Nhờ đó, nghề truyền thống của làng Kiêu Kỵ được truyền cho tới ngày nay.

Tác phẩm Đồi A1 của Họa sỹ quân đội Lê Huy Toàn -người Kiêu Kỵ 

Du nghề này đòi hỏi lắm công phu thu nhập không đáng kể nhưng với tấm lòng trân trọng say đắm với nghề dân làng Kiêu Kỵ vẫn đang từng ngày gắn bó, duy trì và phát triển một nghề cổ truyền, quý hiếm, độc nhất vô nhị của nước ta cho đến tận ngày nay và cho mai sau.