Tái cơ cấu nông nghiệp hướng vào lợi ích của nông dânTăng thu nhập thuần của nông dân

Trong mối quan hệ “ Nông dân; Nông thôn: Nông nghiệp” thì nông dân ắt là chủ thể. Vì xây dựng nông thôn, và làm nông nghiệp là do nông dân. Trong mối quan hệ “Bốn Nhà”, đương nhiên Nhà nông đứng vị trí chủ thể, trong đó quan hệ liên kết giữa Nhà nông và Doanh nghiệp nếu có hiệu quả thì là mối quan hệ trực tiếp và thường xuyên. Nhà khoa học nghiên cứu và chuyển giao giống và kỹ thuật vào sản xuất tất nhiên phải qua nông dân. Nhà nước quản lý và hỗ trợ sản xuất nông nghiệp thi đối tượng chính vẫn là nông dân. Do đó, tái cơ cấu nhanh nền nông nghiệp bền vững cần lấy điểm xuất phát, lấy thước đo là mức độ cải thiện đời sông kinh tế xã hôi của người nông dân.

Trong công cuộc tái cơ cấu nông nghiệp có nội dung trồng cây gì, nuôi con gì. Tuy nhiên, điều quan trọng hơn là làm thế nào để nuôi trồng có hiệu quả cao hướng về lợi ích của nông dân, và phải có khởi điểm thích hợp và bước đi vững chắc. Muốn vậy thì phải bắt đầu từ cây lúa mà đại đa số người dân gắn bó với nó suốt đời này sang đời khác . Dùng giống và kỹ thuật lúa nào để vừa phải đầu tư ít, vừa dễ bán có lời cao là mục đích sản xuất của nông dân. Người nông dân đâu có cần biết giống lúa này nọ của ai, từ đâu! Điều này có thể lý giải vì sao nông dân ĐBSCL bình quân dùng các giống lúa OM trên 60% – 70 % và giống IR50404 tới trên 21% diện tích lúa.

Tái cơ cấu nông nghiệp cần tính đến thu nhập thuần của nông hộ, trong đó có nông sản hàng hóa, như lúa gạo, trái cây, tôm cá, lợn, gà.. Nhiều chuyên gia thường tính ngược lại, tính từ nông sản xuất khẩu, ở vùng chuyên canh lúa lớn như ĐBSCL thì chỉ quan tâm nhiều đến sản xuất lúa gạo. Trong các vùng miệt vườn trái cây cũng vậy, người làm vườn đã thực hiện chiến lược vùng chuyên canh trái cây nào đó, như bưởi năm doi, sầu riêng hạt lép.. nhưng vườn đa canh VAC, hay vườn cây ăn trái, ao thả tôm cá, chăn nuôi lợn, gà, vịt, trâu, bò, thỏ.

Vì diện tích sản xuất lúa của mỗi gia đình lại quá nhỏ lẻ, nên muốn thu nhập cao phải luân canh tăng vụ lúa- ngô/ cây đậu đỗ, lúa – tôm/ cá, đa canh, phát triển ngành nghề. (bảng 3). Nếu coi nhu cầu hàng hóa nông sản xuất khẩu là “sức kéo”; nông sản đa dạng trên cho nông hộ và thị trường gần là “sức đẩy”, thì có khi ta chỉ chú ý đến sức kéo, chưa quan tâm đúng mức đế sức đẩy. Như thế làm sao chúng ta có thể phát triển bền vững được. Trong phạm vi ngành hàng cũng phải lấy nông dân làm gốc. Ý tưởng chuyển đổi 2 triệu ha lúa sang trồng mầu, nuôi trồng thủy sản chi khi có đầu ra mới thành hiện thực từ ảo tưởng.

Tái cơ cấu nông nghiệp ở phạm vĩ mô cần xem xét ngành hàng sản xuất kinh doanh lúa/ gao; rau hoa quả. Ngành hàng được cho là kinh tế trung mô, giữa vi mô ở nông hộ và vĩ mô trong phạm vi vùng, phạm vi quốc gia..Có khi chúng ta chỉ quan tâm đến kinh tế vĩ mô, sau đó là trung mô, còn vi mô bỏ ngỏ. Cần nghiên cứu vận hành ngành hàng, và cần quan tâm đúng mức đến kinh tế hộ thế nào để lợi ích hướng vào người sản xuất ra nông sản hay nông dân hiện còn bị thiệt thòi nhiều. Nhiều chuyên gia khuyên nông dân sản xuất theo yêu cầu của thị trường. Nông dân chỉ biết sản xuất ra để bán được cho thương lái, nghe và làm theo thương lái; nghe từ các nguồn thông tin khác mà sản xuất thì không hoặc khó bán được sản phẩm với giá thỏa đáng. Nghiên cứu dự báo thị trường có thể giúp doanh nghiệp nâng cao chuỗi giá trị ngành hàng, lời tới nông dân có là bao!.

Y kiến của nhiều chuyên gia cũng yêu cầu Nhà nước xem xét và đầu tư cho nông nghiệp thỏa đáng. Sản xuất nông nghiệp luôn đóng góp cho GDP gần 20%; các đây hơn 1 thập kỷ, Nhà nước đầu tư lại cho nông nghiệp khoảng 13,- 14%; sau đó giảm dần nay còn khoảng một nửa; trong khi đất nông nghiệp bị thu hồi có đền bù ngày một nhiều.

Nhà nước và ngành nông nghiệp đã có nhiều chủ trương, như phải làm sao để đảm bảo nông dân trồng lúa lời 30%; như phong trào thi đua sản xuất nông nghiệp có thu nhập 50 triệu trên 1 ha, hay trên 1 nông hộ.. Phong trào thi đua đạt những tiêu chí trên đã nhiều nơi có khi đạt được kết quả nhất định. Tuy nhiên, cũng có điểm chưa hợp lý, như thu nhập cao mà chi phí tăng làm cho lời ròng không tăng, có khi còn giảm; như khi gặp khó khăn về tiêu thụ nông sản như năm nay, người sản xuất lúa thu lởi 30% là khó!. Những tổng kết thành tích về năng suất và tổng sản lượng, về lượng gạo xuất khẩu năm sau luôn cao hơn năm trước tuy cần thiết để chỉ đạo sản xuất kinh doanh, nhưng nông dân chỉ phấn khởi khi thu nhập thuần của gia đình mình tăng.

Nhà nước ta đã có, vừa có, và chắc chắc sẽ có nhiều chủ trương chính sách hướng về lợi ích của nông dân, nhất là nông dân sản xuất lúa, nuôi thủy sản. Trong cuộc họp bàn giải pháp tháo gỡ khó khăn về sản xuất và tiêu thụ lúa gạo, thủy sản vùng ĐBSCL ngày 5/6/ 2013 vừa qua ở Cần Thơ, Phó Thủ tướng Vũ Văn Ninh khảng định: “Mục tiêu tương lai là tăng hiệu quả sản xuất, cải thiện hơn nữa đời sống của người dân”. Bộ trưởng Nông nghiệp và PTNT Cao Đức Phát cũng kỳ vọng :”Phải có những điều chỉnh căn cơ để nâng chất lượng nông sản, giảm giá thành, nhằm tăng thu nhập cho nông dân..” Trong cuộc tiếp xúc khác, Bộ trưởng còn nói cần chuyển giao chu đáo giống và kỹ thuật cho nông dân. Nhưng khi nông dân đã làm, đã có kinh nghiệm rồi thì phải tôn trọng quyền lựa chọn của dân, như việc dùng giống nào, làm mấy vụ, cán bộ không được khuyến cáo mang tính mệnh lệnh. Cục trưởng Cục Trồng trọt, PGS Lê Quốc Doanh, vừa được bổ nhiệm làm Thứ trưởng, quan tâm đến việc cùng với các nhà khoa học và địa phương ở ĐBSCL xác định giống lúa OM, ST hay giống nào có giá trị xuất khẩu cao, và triển vọng có thương hiệu quốc gia..

Ở ĐBSCL, vựa lúa lớn nhất của cả nước, hiện còn có những ý kiến thuận chiều và trái chiều về lúa vụ 3 và sử dụng giống lúa IR50404. Dù thuận hay trái chiều đều xuất phát từ thiện chí với nông nghiệp, với nông dân. (bảng 1, 2)

. Viện Lúa đồng bằng sông Cửu Long vừa phối hợp với 13 Sở Nông nghiệp và PTNT khảo sát và thống kê việc sử dụng giống lúa. Kết quả cho thấy tỷ lệ diện tích dùng giống IR50404 ở tỉnh Đồng Tháp, nơi có nhiều cơ sở chế biến bánh bún, , là 41 đến 58%; tỉnh dùng ít nhất thấy ở Bặc Liêu, Cà Mau, 6 – 9%; bình quân toàn vùng trên 21%. Còn lại là những giống tạo chọn trong nước, chủ yếu là những giống OM. Vấn đề là ở chỗ: hơn 2 thập kỷ cho đến mấy năm gần đây, có khuyến cáo không làm, hoặc làm với khoảng 10% diện tích lúa. Lý do: doanh nghiệp cho rằng giống này cho chất lượng gạo xuất khẩu kém, nhất là ở vụ hè thu, giảm giá trị xuất khẩu. Bà con nông dân vẫn liên tục sử dụng vì vừa dễ làm và lời hơn nhiều giống khác, vừa dễ bán cho thương lái thu gom cho doanh nghiệp xuất khẩu gạo! Cần có đề tài nghiên cứu thực trạng sản xuất kinh doanh các loại giống lúa, trong đó có giống OM và IR50404. Bộ trưởng Cao Đức Phát chấp nhận đề xuất cấp kinh phái cho Trung tâm KKNGCT khôi phục lại việc khảo sát điều tra về giống lúa mà trước đây gần ba thập kỷ đã làm, mới ngưng lại mấy năm gần đây vì thiếu kinh phí

Lúa vụ 3 phần lớn là vụ thu đông, nhưng có khi là vụ hè thu ở nơi chỉ làm vụ đông xuân, xuân hè và hè thu; lại có nơi bà con nông dân trồng mầu vụ đông xuân có lời hơn làm lúa, sau đó mới làm hè thu và thu đông. Cho nên diện tích vụ thu đông lớn hơn diện tích 3 vụ lúa. Năm qua, diện tích lúa thu đông là 685 ngàn ha, diện tích 3 vụ lúa chưa đầy 500 ngàn trong tổng số 3,8 triệu ha gieo trồng.

Một tổng kết 11 năm lúa thu đông hay vụ 3 ở tỉnh An Giang do nguyên PCT tỉnh, Thạc sỹ Lê Minh Tùng thực hiện cho thấy năm 2000 diện tích lúa vụ 3 đạt 21.000 ha; năm 2011 là 133.723 ha; sản lượng từ 96.526 ha lên 762.687 ha. So với vụ hè thu, chỉ có 2 năm 2005, 2006 đạt năng suất lúa kém vụ hè thu, còn đều cao hơn!. ở địa phương khác cũng có nơi có khi năng suất vụ thu đông cao hơn, cũng có nơi thấp hơn. Cũng như việc sử dụng giống lúa IR50404, chúng ta cần tôn trọng sự lựa chọn của nông dân.

Nông dân ĐBSCL có tập quán sản xuất nông sản hàng hóa. Nếu bà con thấy, hoặc chỉ nghĩ rằng trồng cây này có lời hơn cây kia, đã chặt bỏ cây này trồng cây mới; lên líp ruộng lúa để làm vườn hay hạ thấp đất vườn gieo cấy lại lúa. Bà con nông dân đều biết rằng trồng lúa với diện tích nhỏ lẻ manh múm sao có thể làm giàu được, trừ số ít trang trại tích tụ được ruộng đất Trồng rau mầu, như ngô (bắp), đậu đỗ..,vừa rất khó bán, vừa khó vận chuyển và bảo quản. Chỉ khi có doanh nghiệp bao tiêu sản phẩm, chế biến hoặc xuất tươi, thì những ý kiến thiện chí giảm vài triệu ha lúa chuyển sang trồng mầu, hay nuôi tôm cá mới có thể từ ảo tưởng thành hiện thực.

Nói chung, nông dân thụ hưởng ưu đãi từ những chính sách, những sự chỉ đạo sản xuất chưa được là bao, chưa tương xứng, mà thường “đọng ” lại ở doanh nghiệp, ở thương lái lúa. Mặt khác, cũng cần thông cảm với doanh nghiệp phải hoạt động kinh doanh, phải thu hồi vốn cho Nhà nước. Tuy nhiên, có tình trạng không công bằng như doanh nhân tham gia kinh doanh xuất khẩu gạo thu nhập cao “ngất ngưởng”, mà nông dân thì nghèo xơ nghèo xác như nhiều nơi hiện nay.

Nhiều chuyên gia cho rằng, hàng năm Nhà nước phải bỏ ra hàng trăm tỷ đồng để hỗ trợ lãi suất cho doanh nghiệp tạm trữ lúa gạo cho nông dân. Doanh nghiệp được vay vốn không phải trả lãi để mua lúa lúc giá rẻ và chờ đến khi giá cao thì bán, như vậy là doanh nghiệp được hưởng lợi "kép". Nhà nước trợ giá các đầu vào cơ bản cho sản xuất phân bón như điện, than, khí đồng hành nhưng khi sản xuất còn chưa đủ đáp ứng nhu cầu thì doanh nghiệp lấy lý do phân bón có thể bị buôn lậu để nâng giá bán ngang bằng.

GSTS Nguyễn Văn Luật