Tháng 3, khi những làn gió mùa xuân vương trên đỉnh núi, nông dân huyện Sông Mã (Sơn La) bắt đầu háo hức chờ đón vụ nhãn chín sớm.

Bí quyết “bắt” nhãn ra quả theo ý muốn

Tại Sông Mã, nhãn đã trở thành cây trồng quen thuộc. Hơn nửa thế kỷ trước, những người dân Hưng Yên lên Sơn La xây dựng kinh tế mới đã mang theo giống nhãn đến vùng đất này. Những cây nhãn ấy đã bén rễ, sinh trưởng mạnh mẽ, trở thành đặc sản của vùng. 

Từ việc chỉ có nhãn chính vụ, nhà nào cũng thu hoạch cùng thời điểm dẫn đến cung vượt cầu, giá cả bấp bênh, người dân Sông Mã đã tìm ra hướng đi mới. Họ khéo léo “bắt” cây nhãn trổ hoa, kết trái theo ý muốn, để rồi đến cuối tháng 4, những quả nhãn vàng óng đã sẵn sàng xuất bán ra thị trường. 

Anh Lường Văn Mười, Giám đốc Hợp tác xã Dịch vụ nông nghiệp Hoa Mười (HTX Hoa Mười) ở xã Chiềng Khoong (huyện Sông Mã) - người tiên phong trong phong trào trồng nhãn chín sớm cho biết: “Trước đây, bà con chỉ có một vụ nhãn, mà nhãn chính vụ giá cả rất bấp bênh. Thế nên tôi nghĩ, nếu có thể làm rải vụ, để nhãn chín sớm hơn sẽ bán được giá cao, không bị ép giá”.

Ý tưởng tưởng chừng đơn giản nhưng để thực hiện lại là cả một hành trình dài. Từ năm 2014, anh Mười bắt tay vào nghiên cứu, thử nghiệm ghép giống nhãn Miền Thiết, rồi điều chỉnh quy trình chăm sóc để cây có thể ra hoa sớm hơn bình thường. Sau nhiều năm kiên trì, đến năm 2021, thành quả ngọt ngào đã đến, vườn nhãn chín sớm của anh cho thu hoạch đúng như dự tính, năng suất đạt từ 6 - 7 tấn/ha. Năm 2023, anh tiếp tục thử nghiệm ghép giống nhãn T6, cây phát triển tốt hơn, cho quả to, vỏ mỏng, cùi dày.

Nhãn vốn là cây dễ trồng, nhưng để “bắt” cây ra quả sớm theo ý muốn lại là một nghệ thuật đòi hỏi kỹ thuật cao. Thông thường nhãn sẽ ra hoa vào cuối tháng 2, đậu quả vào tháng 3 và chín rộ từ khoảng tháng 7 đến tháng 8. Tuy nhiên, với mô hình của anh Mười, chu kỳ này đã được điều chỉnh khéo léo, cây ra hoa từ cuối tháng 11, kết trái vào tháng 2 và chín sớm từ cuối tháng 4.

Anh Mười chia sẻ: “Muốn cây ra hoa đúng thời điểm thì phải ‘đánh thức’ nó đúng lúc. Hiện nay, nhãn trồng tại huyện Sông Mã chủ yếu được ghép giống Miền Thiết hoặc T6, cây phát triển tốt, cho năng suất, chất lượng quả cao và ổn định”.

“Dàn sức” cho cây, năm nào cũng được mùa

Thời điểm này, những vườn nhãn chín sớm vừa đậu quả, những chùm quả non xanh mướt sai trĩu cành, trông như những viên ngọc. “Bây giờ là giai đoạn quyết định đây", anh Mười nói rồi tiếp tục giải thích: "Một năm ăn quả, một năm trả cành" - dân gian vẫn nói vậy, nhưng nếu biết cách dàn sức cho cây, giữ đều lộc, cắt tỉa hợp lý thì năm nào cũng có nhãn sai trĩu cành.

Anh Mười chia sẻ: "Khâu tỉa cành đóng vai trò vô cùng quan trọng, quyết định đến năng suất và chất lượng quả. Một cây nhãn có thể cho sản lượng từ 2 - 3 tạ quả, nhưng nếu cành nhỏ đậu quá nhiều quả, cây sẽ không đủ dinh dưỡng để nuôi trái, dẫn đến quả nhỏ, không đồng đều, chất lượng kém.

Việc tỉa cành không chỉ đơn giản là loại bỏ những chùm quả yếu, xấu, bị sâu bệnh mà còn phải dựa vào kinh nghiệm để lựa chọn cắt tỉa sao cho hợp lý. Nếu không tỉa, quả sẽ mọc dày nhưng lại còi cọc, không đạt tiêu chuẩn. Ngược lại, khi tỉa đúng cách, cây sẽ tập trung dinh dưỡng vào những chùm quả khỏe mạnh, giúp trái phát triển to, đồng đều, mẫu mã đẹp hơn, chất lượng cao. Đồng thời, cây cũng có đủ sức để ra đợt lộc mới, đảm bảo năng suất cho mùa vụ sau".

Ở Sông Mã có một câu nói vui: “Trồng nhãn là nuôi con, chăm không khéo thì con gầy guộc, đến ngày thu hái chẳng có gì mà mong”. Theo anh Mười, sau khi thu hoạch vụ trước, cần bón phân để cây phát triển lộc, lá. Đến cuối tháng 11, khi lộc già lại tiếp tục bón phân lần hai để phục hồi bộ rễ. Giai đoạn tháng 2, khi quả non vừa mới hình thành cần bón dưỡng và cắt tỉa. Đến cuối tháng 3 bón thêm kali để quả nhãn dày vỏ, tăng độ ngọt. Nếu sai quy trình, cây sẽ kiệt sức, vụ sau không có trái.

Đưa nhãn Sông Mã vươn xa

Với 5ha nhãn của riêng mình và tổng cộng 45ha của Hợp tác xã Hoa Mười, anh Mười không chỉ đảm bảo sản lượng cung ứng cho khách hàng mà còn lo đầu ra ổn định cho các thành viên. Từ năm 2020 đến nay, HTX đã tham gia chuỗi liên kết sản xuất với các đối tác lớn như Công ty cổ phần Phân bón Fusa Hải Dương để được cung cấp phân bón và bao tiêu sản phẩm cho HTX. Gần đây nhất, HTX cũng đang liên hệ và làm việc với một công ty tại Lào Cai để liên kết, mở hướng xuất khẩu quả nhãn sang thị trường Trung Quốc.

Bên cạnh quả tươi, anh Mười còn khuyến khích bà con phát triển sản phẩm long nhãn để gia tăng giá trị. Mỗi hộ trong HTX đều đầu tư lò sấy riêng, có hộ sở hữu đến 4 - 5 lò. Trung bình một lò sấy cần khoảng 80 triệu đồng đầu tư ban đầu nhưng hiệu quả mang lại rất đáng kể. Đặc biệt, bà con tận dụng cành, lá và vỏ nhãn làm nhiên liệu đốt, vừa tiết kiệm chi phí, vừa không để lãng phí nguyên liệu.

Dù thời tiết không thuận lợi, năm vừa qua HTX Hoa Mười vẫn thu được 360 tấn nhãn, sau khi trừ chi phí, mỗi hộ thành viên trung bình có thu nhập trên 300 triệu đồng. Anh Mười không chỉ là điển hình làm kinh tế giỏi mà còn là hình mẫu cho sự thay đổi tư duy sản xuất của nông dân vùng biên. 

Theo ông Nguyễn Chí Thành, Phó Trưởng phòng Nông nghiệp và Môi trường huyện Sông Mã, toàn huyện hiện có 7.670ha nhãn, chiếm gần 70% diện tích cây ăn quả của huyện. Trong đó diện tích sản xuất trái vụ, rải vụ đạt 910ha, diện tích cho sản phẩm khoảng 7.000ha. Sản lượng nhãn năm 2024 đạt 35.000 tấn, gồm 25.411 tấn tiêu thụ trong nước, 9.309 tấn chế biến và 280 tấn xuất khẩu. Cùng với tiêu thụ qua kênh tư thương tại các chợ đầu mối và các thị trường trong nước, quả nhãn của huyện còn xuất khẩu sang thị trường EU như Anh, Đức và Trung Quốc.

Trên địa bàn huyện Sông Mã hiện có 2.996 cơ sở chế biến nhãn, trong đó có 734 lò sấy hơi nhiệt sạch, 3 kho lạnh và 6 container lạnh. Năm 2025 và những năm tiếp theo, huyện Sông Mã sẽ tiếp tục huy động các nguồn vốn của chương trình mục tiêu quốc gia để đầu tư cơ sở hạ tầng, hỗ trợ nâng cấp các cơ sở thu mua, chế biến, đóng gói, bảo quản nông sản, đáp ứng tiêu chuẩn vệ sinh an toàn thực phẩm.

Đồng thời, huyện cũng tập trung rà soát, quản lý vùng sản xuất an toàn theo tiêu chuẩn VietGAP, nâng cao chất lượng, mẫu mã sản phẩm để đáp ứng nhu cầu tiêu thụ trong nước và xuất khẩu.