Đó là phát biểu của ông Võ Đình Long - Giảng viên Trường Đại học Công nghiệp TP. Hồ Chí Minh tại diễn đàn “Giải pháp phòng trừ bệnh héo vàng hại chuối” do Bộ Nông nghiệp và Môi trường phối hợp với Hội Làm vườn Việt Nam tổ chức.

Đưa cây chuối ra khỏi danh mục cây trồng chính

Phát biểu khai mạc diễn đàn, PGS.TS Lê Quốc Doanh, nguyên Thứ trưởng Bộ NN-PTNT, Chủ tịch Hội Làm vườn Việt Nam cho biết, Diễn đàn được tổ chức đúng thời điểm và trúng vấn đề. Đặc biệt, phần thảo luận của các địa phương cho thấy nhu cầu thực tiễn là rất lớn.

Ông Lê Quốc Doanh nhấn mạnh, chuối đã được xác định là cây trồng chủ lực và trên thực tế đang giữ vai trò ngày càng quan trọng. Hiếm có loại cây ăn quả nào trong vòng vài năm lại có tốc độ tăng trưởng xuất khẩu nhanh như chuối, trong khi nhu cầu thị trường vẫn còn rất lớn.

Tuy nhiên, bệnh héo vàng chuối nay đã hiện hữu, không chỉ ở Việt Nam mà ở nhiều quốc gia trên thế giới, gây thiệt hại nặng nề. Với Việt Nam, dù đã có những kinh nghiệm nhất định nhưng câu chuyện đặt ra hiện nay là phải hành động kịp thời.

PGS.TS Lê Quốc Doanh, nguyên Thứ trưởng Bộ NN-PTNT, Chủ tịch Hội Làm vườn Việt Nam phát biểu tại Diễn đàn.

Theo ông Doanh, vấn đề lớn nhất hiện nay không nằm ở chỗ thiếu nghiên cứu hay thiếu giải pháp kỹ thuật. Trên thực tế, các doanh nghiệp, nhà khoa học và chuyên gia đã bàn rất sâu, rất nhiều khía cạnh khác nhau. Điểm còn thiếu căn bản chính là một quy trình phòng trừ bệnh héo vàng chuối được ban hành chính thức.

Những giải pháp hiện có mới dừng ở mức đề xuất, kinh nghiệm riêng lẻ, chưa được tập hợp thành một quy trình thống nhất và chưa có cơ quan quản lý nhà nước ký ban hành để phổ biến rộng rãi cho địa phương, doanh nghiệp và người dân áp dụng.

Từ kinh nghiệm thực tiễn trong tái canh cà phê ở Tây Nguyên, ông Doanh chia sẻ rằng để giải quyết được bài toán dịch bệnh phức tạp, bắt buộc phải có sự tích tụ từ nghiên cứu khoa học của các viện, trường, kết hợp với chỉ đạo mạnh mẽ của Nhà nước.

Trước đây, khi cà phê tái canh bị chết hàng loạt do bệnh rễ, Bộ NN-PTNT đã đặt hàng các đề tài nghiên cứu quy mô lớn, thí điểm trực tiếp tại địa bàn, từ đó xây dựng quy trình tạm thời, hướng dẫn ngay cho người dân áp dụng, rồi tiếp tục thử nghiệm, hoàn thiện dần. Có quy trình, có hướng dẫn thì người dân và doanh nghiệp mới biết dựa vào đâu để làm.

Về giống chuối, ông Doanh nhấn mạnh vai trò đặc biệt quan trọng của giống sạch bệnh, giống kháng bệnh. Thực tế đã cho thấy hiệu quả rõ ràng tuy nhiên, công tác quản lý giống hiện vẫn còn lỏng lẻo, chưa có quy trình và cơ chế quản lý thống nhất, dẫn đến nguy cơ giống trôi nổi, mạo danh, gây rủi ro cho sản xuất.

Từ đó, ông Lê Quốc Doanh đề nghị cần sớm báo cáo Bộ Nông nghiệp và Môi trường để có chỉ đạo kịp thời, trước hết là đưa cây chuối ra khỏi danh mục cây trồng chính. Nếu không tháo gỡ sớm các vướng mắc về khảo nghiệm, công nhận giống và ban hành quy trình phòng trừ bệnh sẽ dẫn đến thiệt hại cho doanh nghiệp và người trồng chuối.

Ông Doanh khẳng định, vấn đề bệnh héo vàng chuối đã được cảnh báo và nghiên cứu hơn 10 năm qua nhưng tiến độ xử lý vẫn còn chậm. Theo ông, đây là thời điểm không thể chần chừ thêm mà cần sự vào cuộc quyết liệt của cơ quan quản lý cùng với việc huy động tri thức của các nhà khoa học và kinh nghiệm thực tiễn từ doanh nghiệp để sớm hình thành quy trình chính thức, làm cơ sở cho sản xuất chuối bền vững.

Chủ động ứng phó với bệnh héo vàng lá chuối do chủng TR4 gây ra

Bệnh héo vàng chuối bắt đầu được ghi nhận tại Philippines từ năm 2002 ở Calinan, Davao, ca nhiễm đầu tiên được xác nhận chính thức vào cuối năm 2005. Các báo cáo khoa học trong giai đoạn 2008-2009 khẳng định sự hiện diện của bệnh, từ năm 2010 đến 2015 bệnh lây lan nhanh khắp chóng Mindanao gây thiệt hại lớn về diện tích trồng chuối Cavendish.

Tác nhân gây bệnh là nấm Fusarium oxysporum f. sp. cubense (Foc), tồn tại lâu dài trong đất và sinh sản vô tính với nhiều dạng bào tử khác nhau, khiến việc kiểm soát đặc biệt khó khăn.

Theo đó, Cây bệnh có biểu hiện lá già vàng trước, lá sụp, héo và chết; giả thân có thể nứt dọc. Bên trong, mạch dẫn ở cuống lá, giả thân và củ thân đổi màu từ đỏ nâu đến nâu đậm. Bệnh lây lan chủ yếu qua chồi giống nhiễm bệnh, đất, dụng cụ - máy móc nông nghiệp, nguồn nước tưới bị nhiễm, cũng như cỏ dại và các loài cây ký chủ phụ.

TS. Trần Ngọc Hùng - Bộ môn Công nghệ Sinh học - Viện Nghiên cứu Rau quả phát biểu tại buổi Hội thảo.

Được biết, nấm Fusarium oxysporum f. sp. cubense (Foc) được phân thành nhiều chủng: Chủng 1 và Chủng 2 gây hại trên các giống quan trọng như chuối Già (Gros Michel - AA), chuối Sứ (Silk - AAB), chuối Cau (Lady Finger - AAB), chuối Tây (ABB) và Bluggoe (ABB); Chủng 3 gây hại ở các loài thuộc chi Heliconia (họ chuối pháo) và Chủng 4 (Tropical Race 4 - TR4). Trong đó, chủng TR4 được đánh giá là chủng nguy hiểm và đáng lo ngại nhất hiện nay bởi TR4 không chỉ gây hại trên chuối Tiêu (AAA) mà còn trên tất cả các giống mẫn cảm với Chủng 1 và Chủng 2, đe dọa trực tiếp đến chuối Tiêu - giống chuối chủ lực cho xuất khẩu.

Kết quả điều tra tình hình bệnh của Cục Bảo vệ thực vật (từ tháng 10/2018 - tháng 1/2019) tại 12 tỉnh cho thấy, có 246/863 điểm xuất hiện TR4, khẳng định mức độ lây lan nghiêm trọng của chủng nấm này tại Việt Nam.

TS. Trần Ngọc Hùng - Bộ môn Công nghệ Sinh học - Viện Nghiên cứu Rau quả cho biết, “Chúng tôi tập trung xác định và chọn tạo các giống chuối có khả năng chống chịu bệnh như một giải pháp căn cơ, lâu dài và bền vững. Đặc biệt, việc phê duyệt và triển khai Dự án “Hỗ trợ khẩn cấp để kiểm soát và quản lý bệnh héo vàng lá chuối do nấm Fusarium chủng Tropical Race 4 (TR4) gây ra tại Việt Nam” do FAO tài trợ đã thể hiện rõ quyết tâm của Việt Nam trong việc kiểm soát dịch bệnh ở tầm quốc gia”.

Hiện nay, Việt Nam đã tích cực tham gia các hội nghị tập huấn và hoạt động của các tổ chức quốc tế như BAPNET (Mạng lưới châu Á - Thái Bình Dương về Chuối) và Bioversity nhằm tìm kiếm giải pháp đối phó chung.

Ngoài ra, công tác nghiên cứu khoa học được đẩy mạnh thông qua việc công bố các báo cáo chuyên sâu về bệnh, đồng thời cán bộ sang học tập, trao đổi kinh nghiệm tại các viện nghiên cứu quốc tế.

Việc điểu chỉnh môi trường đất cần được đặt ở vị trí trung tâm

Ông Võ Đình Long - Giảng viên Trường Đại học Công nghiệp TP. Hồ Chí Minh cho biết, muốn phòng trừ hiệu quả bệnh héo vàng chuối thì cần đi sâu vào “gốc rễ” của nấm gây bệnh, hiểu rõ đặc điểm tồn tại và điều kiện phát sinh của nó, từ đó điều chỉnh giải pháp cho phù hợp, thay vì chỉ xử lý phần ngọn.

Qua khảo sát và lấy mẫu thực tế, nấm héo vàng chuối thường không phân bố quá sâu, hiếm khi vượt quá 80 cm, nhưng mật độ cao nhất tập trung ở tầng đất từ 30-40 cm, đúng vào vùng rễ hoạt động mạnh. Do đó, tầng đất này là tầng đất cần được ưu tiên khi áp dụng các biện pháp cải tạo và quản lý đất.

Ông Võ Đình Long, giảng viên Trường Đại học Công nghiệp TP. Hồ Chí Minh thảo luận tại Diễn đàn.

Theo ông Võ Đình Long, các biện pháp như tiêu hủy cây bệnh, chọn giống, lai tạo, chỉnh sửa gen, vệ sinh dụng cụ, kiểm soát ra vào vườn đều là những giải pháp cần thiết nhưng nếu không giải quyết nguyên nhân nền tảng thì hiệu quả sẽ khó bền vững. Vì vậy, việc điều chỉnh môi trường đất cần được đặt ở vị trí trung tâm.

Nấm héo vàng phát triển mạnh nhất trong môi trường nóng ẩm, đất thoát nước kém, kết hợp với tình trạng dinh dưỡng mất cân đối. Ba yếu tố này thường đi kèm và tạo điều kiện thuận lợi để bệnh bùng phát. Do đó, các giải pháp phòng trừ cần xuất phát từ việc cải thiện môi trường đất và điều kiện sinh trưởng của cây.

“Nguyên nhân khiến cây yếu rất đa dạng, trong đó phổ biến là dinh dưỡng mất cân đối. Vì vậy, cần điều chỉnh dinh dưỡng ngay từ đầu và theo sát điều kiện thực tế”, ông Long chia sẻ thêm.

Ngoài ra, một giải pháp căn cơ hơn giúp ngăn bệnh héo vàng lá là tăng cường các nhóm vi sinh vật có lợi, vừa cải tạo kết cấu và độ đệm đất, vừa tạo cơ chế ức chế nấm bệnh một cách tự nhiên.

Làm thế nào để nâng cao giá trị tổng thể của cây chuối

Phát biểu kết thúc Diễn đàn, PGS.TS Lê Quốc Doanh, nguyên Thứ trưởng Bộ NN-PTNT, Chủ tịch Hội Làm vườn Việt Nam cho biết, Diễn đàn hôm nay, vì thế, được xem là một trong những dịp để ngành chuối thực hiện quá trình rà soát đó. Chuối hiện là cây trồng có giá trị kinh tế cao, nằm trong nhóm có diện tích lớn nhất của ngành cây ăn quả Việt Nam. Sản lượng chuối cả nước ước đạt khoảng 2,8 triệu tấn mỗi năm, với năng suất và diện tích tăng đều qua các năm, phản ánh nhu cầu thị trường và khả năng mở rộng sản xuất.

Về thương mại, năm 2024, xuất khẩu chuối mang về cho Việt Nam khoảng 378 triệu USD. Con số này chưa tương xứng với quy mô sản xuất và tiềm năng của cây chuối, đặc biệt khi so sánh với các quốc gia trong khu vực đã xây dựng được chuỗi giá trị chuối xuất khẩu ổn định, gắn với tiêu chuẩn chất lượng và kiểm soát dịch bệnh nghiêm ngặt.
 

PGS.TS Lê Quốc Doanh, nguyên Thứ trưởng Bộ NN-PTNT, Chủ tịch Hội Làm vườn Việt Nam phát biểu kết thúc Diễn đàn.

PGS.TS Lê Quốc Doanh cho rằng một trong những thách thức lớn nhất hiện nay của ngành chuối là dịch bệnh, đặc biệt là bệnh héo vàng do nấm Fusarium, thường được gọi là bệnh Panama. Tuy nhiên, ông lưu ý rằng nếu chỉ tập trung thảo luận vào bệnh Panama thì chưa đủ. Vấn đề cốt lõi là làm thế nào để nâng cao giá trị tổng thể của cây chuối, từ tổ chức sản xuất, giống, kỹ thuật canh tác đến thị trường tiêu thụ.

Trong thực tế, thời gian qua đã xuất hiện một số doanh nghiệp đầu tư bài bản vào ngành chuối, xây dựng vùng nguyên liệu tập trung, áp dụng quy trình kỹ thuật đồng bộ và hướng đến thị trường xuất khẩu. PGS.TS Lê Quốc Doanh dẫn ví dụ Unifarm là một trong những doanh nghiệp đi theo hướng này, cho thấy nếu có chiến lược dài hạn và kiểm soát tốt dịch bệnh, cây chuối hoàn toàn có thể trở thành mặt hàng xuất khẩu ổn định, giá trị cao.

Trên cơ sở đó, ông đề nghị các đại biểu tham dự diễn đàn tập trung thảo luận sâu hơn về tiềm năng và cơ hội phát triển của cây chuối trong bối cảnh mới. Theo ông, phòng trừ bệnh héo vàng là nội dung quan trọng, nhưng cần đặt trong bức tranh tổng thể của tái cơ cấu ngành chuối, gắn với nâng cao năng suất, chất lượng và khả năng đáp ứng yêu cầu thị trường xuất khẩu.

Ông nhấn mạnh, trong bối cảnh xuất khẩu rau quả đã vượt xa mục tiêu đề án, việc tiếp tục điều chỉnh, cập nhật chiến lược cho từng cây trồng chủ lực là cần thiết. Với chuối, điều này không chỉ dừng ở giải pháp kỹ thuật phòng bệnh, mà còn bao gồm chính sách hỗ trợ, liên kết sản xuất, nghiên cứu giống chống chịu và xây dựng thương hiệu trên thị trường quốc tế.

Nếu tận dụng tốt những lợi thế sẵn có và giải quyết đồng bộ các điểm nghẽn, chuối hoàn toàn có thể đóng góp lớn hơn vào kim ngạch xuất khẩu rau quả trong giai đoạn tới, phù hợp với quy mô và vị thế của một cây trồng thuộc nhóm chủ lực của ngành nông nghiệp.

Nguồn: TẤN THÀNH/kinhtenongthon.vn