Trong quá trình thu hoạch, tiêu thụ và phát triển chuỗi giá trị mắc ca vẫn còn gặp không ít khó khăn, nhất là trong bối cảnh giá cả, nhân công và thị trường có nhiều biến động.

Cái "bắt tay" đưa Lai Châu trở thành “Thủ phủ mắc ca”?

Sau 10 năm, màu xanh của mắc ca đã trải dài trên đồng đất Lai Châu, cho thấy sự phù hợp của loại cây trồng này. Nhiều doanh nghiệp thuê đất và liên kết với người dân sở tại trồng cây mắc ca mang lại lợi ích cho các bên. 

Một trong những doanh nghiệp đã và đang thực hiện hiệu quả việc liên kết đó chính là Công ty Cổ phần (CTCP) Dương Gia Lai Châu (trước đây là Công ty TNHH Him Lam Lai Châu). Cái “bắt tay” này đang hiện thực hóa ước mơ đưa Lai Châu trở thành “thủ phủ” của mắc ca Tây Bắc. 

Một ngày tháng 6 mưa sụt sùi, ông Phạm Văn Dũng - Giám đốc CTCP Dương Gia Lai Châu nhiệt tình cùng chúng tôi vượt rừng, leo qua từng quả đồi đến thăm những khu vườn mắc ca do Công ty trồng tại huyện Than Uyên (cũ). Trong 2.060ha đất được tỉnh cấp chủ trương đầu tư cây mắc ca ở 4 dự án tại các huyện: Than Uyên, Tân Uyên, Sìn Hồ (cũ), đến nay, Công ty đã trồng được 1.093ha, trong đó khoảng 50ha bắt đầu cho thu hoạch tại xã Mường Cang (huyện Than Uyên cũ).

Ông Phạm Văn Dũng - Giám đốc CTCP Dương Gia Lai Châu cùng cán bộ dự án thăm dự án mắc ca tại xã Mường Cang.

Phấn khởi vì đã được cầm trên tay thành quả sau bao ngày mong đợi, nhìn những chùm mắc ca sai lúc lỉu, quả căng tròn và xanh mướt, anh Dũng tự hào: Đây là những giống mắc ca được Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cấp phép, trong đó giống mắc ca phù hợp nhất với thổ nhưỡng, khí hậu Lai Châu là OC, QN1 và 246. Để có được sản phẩm như hôm nay, Công ty đã đầu tư không ít kinh phí, công sức đầu tư hạ tầng đường giao thông để thuận lợi cho việc trồng, chăm sóc cây mắc ca. Bộ máy lãnh đạo, toàn thể cán bộ, công nhân, người lao động của Công ty đã trải qua nhiều khó khăn vất vả. Khó khăn là bởi, hầu hết các xã thuộc dự án trồng mắc ca đều nằm trên các xã có điều kiện kinh tế - xã hội khó khăn; giao thông, điện, nước… chưa được đầy đủ khiến cho quá trình vận chuyển cây giống, phân bón vào khu vực trồng rất vất vả. Song chúng tôi tin với ý chí và quyết tâm, kiên trì, những vùng mắc ca sẽ còn tiếp tục phủ xanh những khoảng đất trống, đồi trọc của Lai Châu.

Việc đưa cây mắc ca vào trồng tại địa hình Lai Châu với những hiệu quả bước đầu đầy hy vọng. Theo tính toán, mật độ mắc ca trồng với tỷ lệ 280 cây/ha. Khoảng năm thứ 6 trở đi, nếu chăm sóc tốt, sai quả có thể thu hoạch 40kg quả/cây. Khi đi vào hoạt động ổn định, trung bình có thể cho thu nhập 500-800.000 đồng/cây mắc ca (thu hoạch 1 vụ/năm). Vụ thu hoạch đầu tiên của dự án mắc ca tại xã Mường Cang năm nay được ước tính sản lượng đạt khoảng 10 tấn hạt tươi với giá trị trường 75.000 đồng/kg hạt mắc ca. Hiện nay, CTCP Dương Gia đang tiếp tục mở rộng các dự án ở nhiều xã như: Nậm Cuổi, Nậm Hăn (huyện Sìn Hồ cũ) và Nậm Sỏ (huyện Tân Uyên cũ) và phấn đấu đến năm 2030 sẽ trồng được 10.000ha cây mắc ca. Công ty cũng có kế hoạch xây dựng nhà máy sản xuất, chế biến các sản phẩm từ hạt mắc ca phục vụ thị trường trong nước và xuất khẩu ra nước ngoài.

Những vườn mắc ca của CTCP Dương Gia Lai Châu đang phủ xanh đồi trọc, đất trống của Lai Châu.

Hiệu quả kinh tế theo tính toán thì đã rõ, song về mặt sinh kế, giải quyết việc làm cho lao động địa phương, hiện nay, Công ty cũng đang thực hiện rất tốt. Tại Dự án mắc ca ở 2 xã Mường Mít, Mường Cang (huyện Than Uyên cũ), vợ chồng chị Lìm Thị Dung và anh Lò Thanh Minh hiện đều là quản lý của dự án mắc ca của 2 xã trên. Tổng mức lương mà vợ chồng chị Dung được nhận mỗi tháng là 15 triệu đồng, chưa kể tiền ăn, phụ cấp xăng xe, điện thoại và thưởng lương tháng thứ 13, 14. Công ty còn xây dựng nhà điều hành, đầu tư thiết bị năng lượng mặt trời để cán bộ kỹ thuật và người lao động làm việc, nghỉ ngơi.

Thu nhập đảm bảo, 2 vợ chồng chị yên tâm công tác, gắn bó, cống hiến hết mình cho Công ty. Ngoài ra, cán bộ, người lao động phụ trách tại các đồi mắc ca có thể tận dụng nguồn đất để chăn nuôi, tạo thu nhập cho gia đình.

Cây mắc ca có dễ trồng?

Thời điểm cuối tháng 4, đầu tháng 5, mắc ca nở hoa rộ, đậu quả non, nông dân ở các địa phương trồng mác ca đang tích cực chăm sóc với hy vọng đạt sản lượng cao trong mùa thu hoạch tới.

Có dịp đến thăm vườn cây mắc ca của gia đình anh Phê A Vừ ở bản Hồi Lùng (xã Sùng Phài, thành phố Lai Châu cũ) vào một ngày cuối tháng 4. Với 200 gốc mắc ca trồng từ năm 2014, gia đình anh Vừ là hộ có diện tích nhiều nhất xã. Và, anh rất mừng khi cây mắc ca thích nghi, phát triển tốt trên đất nương và vườn nhà. Chăm sóc mắc ca trên đất đồi dốc hay bị xói mòn rửa trôi vào mùa mưa, ngay từ những năm đầu, anh Vừ thực hiện theo hướng dẫn, tư vấn từ cán bộ cơ quan chuyên môn của thành phố nên vườn mắc ca phát triển, sinh trưởng tốt. 3 năm nay, diện tích mắc ca đều đạt sản lượng trên 1 tấn quả, giá bán từ 25 - 30 nghìn đồng/kg. Mắc ca đang thời kỳ ra hoa và đậu quả non, gia đình anh tập trung nhân lực chăm sóc.

Anh Vừ chia sẻ: Trước khi cây ra hoa khoảng 1 tháng, gia đình tôi dọn cỏ vườn, xới đất, cắt cành bị sâu gây hại, tạo tán cây và phun thuốc bảo vệ thực vật để hoa trổ đồng loạt, phòng trừ rệp sáp. Thời kỳ mắc ca ra hoa, đậu quả thì tiến hành bổ sung phân bón tăng dinh dưỡng cho cây trồng, giúp nhân hạt chắc. Phun thuốc bảo vệ thực vật tránh rụng quả. 

Hiện, đang thời điểm quan trọng chăm sóc mắc ca, do đó, với diện tích 111,2ha cây mắc ca được trồng rải rác ở các bản, xã Sùng Phài đẩy mạnh công tác tuyên truyền nông hộ chú trọng thực hiện. Ông Tẩn A Páo - Phó Chủ tịch UBND xã Sùng Phài (cũ) cho biết: Sau nhiều năm trồng, cây mắc ca từng bước khẳng định phù hợp với điều kiện khí hậu, thổ nhưỡng địa phương, đem lại giá trị kinh tế cao, tạo hướng phát triển kinh tế mới, giúp bà con chuyển đổi cơ cấu cây trồng hiệu quả, nâng cao thu nhập. Với diện tích mắc ca sẵn có, xã khuyến cáo người dân chủ động chăm sóc, chằng chống cây khi mùa mưa sắp đến, liên kết với các đại lý, doanh nghiệp thu mua, chế biến sản phẩm quả. Gia đình nào có nhu cầu mở rộng diện tích cần lựa chọn mua cây giống ở cơ sở có uy tín, rõ nguồn gốc xuất xứ đảm bảo năng suất, sản lượng quả sau này.

Vợ chồng anh Phê A Vừ ở bản Hồi Lùng (xã Sùng Phài, thành phố Lai Châu cũ) chăm sóc vườn cây mắc ca.

Tại vườn mắc-ca của gia đình anh Chang A Kỷ ở Chin Chu Chải (xã Nùng Nàng, huyện Tam Đường cũ) đang ra những chùm hoa dày, xen lẫn quả hứa hẹn có thêm mùa vụ thắng lợi. Với 100 gốc mắc ca, vợ chồng anh tích cực chăm sóc, quét vôi gốc cây, tưới nước, bón phân nhằm tăng vi lượng cho đất giúp cây hấp thụ chất dinh dưỡng nuôi quả và phun thuốc phòng trừ một số loại côn trùng như: kiến, bọ xít, bọ trĩ. 

Anh Kỷ tâm sự: Để mắc ca ra hoa, đậu quả với tỷ lệ cao, tôi tuân thủ kỹ thuật chăm sóc theo hướng dẫn được tập huấn tại địa phương. Qua theo dõi, quả non bị rụng rất ít. Đến kỳ thu hoạch, cây mắc ca sẽ đều trái, quả to được thương lái đến tận vườn thu mua, gia đình không mất công vận chuyển ra chợ bán.

Các hộ trồng mắc ca thông tin, đây là loại cây dễ trồng, chịu hạn tốt, ít bị sâu bệnh. 3 năm đầu cây chưa khép tán, có thể trồng xen canh ngô, chè để tăng thu nhập. Nhờ bán quả với giá cao, lại ổn định, nhiều hộ thu về hàng chục triệu đồng, mở ra hướng thoát nghèo ở địa phương.

Trên địa bàn tỉnh trồng chủ yếu là các giống mắc ca: 695, OC, 741, 800, 900, 816, 842, 246... Hiệu quả kinh tế cây mắc ca phụ thuộc vào việc lựa chọn giống, địa điểm, khí hậu nơi trồng, khâu chăm sóc, phòng trừ sâu bệnh cho cây. 

Theo anh Đào Mạnh Sơn - Phó Giám đốc Trung tâm Dịch vụ nông nghiệp thành phố Lai Châu (cũ), để mắc ca đạt năng suất cao, hạn chế tối ưu tình trạng rụng quả non, bà con nên chăm sóc ngay từ đầu vụ như: dọn sạch cỏ dại, phát quang vườn trồng, cắt tỉa tạo tán đảm bảo thoáng gió. Áp dụng các biện pháp canh tác hợp lý tạo điều kiện cho cây sinh trưởng, phát triển, tăng khả năng chống chịu sâu bệnh. Thời kỳ cây trổ hoa, đậu quả thường xuyên thăm vườn phát hiện các loại côn trùng, sâu hại để phun thuốc phòng trừ. Khi hoa đã nở, có thể phun phân bón lá có các yếu tố vi lượng, thuốc trừ sâu bệnh để tăng tỷ lệ đậu hoa, quả. Đồng thời, tưới nước đầy đủ, kịp thời để hạn chế hiện tượng quả non rụng sớm.

Sản lượng tăng, thu hoạch vẫn thủ công

Toàn tỉnh hiện có khoảng 7.421ha cây mắc ca, trong đó hơn 3.000ha đã cho thu hoạch (gồm 1.000ha trồng thuần và gần 2.000ha xen với các loại cây ăn quả khác). Diện tích còn lại đang trong giai đoạn sinh trưởng và hứa hẹn cho thu hoạch trong vài năm tới, góp phần gia tăng sản lượng chung của toàn tỉnh. 

Trao đổi với P.V, ông Nguyễn Trọng Lịch - Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường cho biết: “Hiện nay, năng suất bình quân của cây mắc ca đạt từ 5 - 7kg quả tươi/cây/năm. Riêng năm 2025, thời tiết thuận lợi và bà con áp dụng tốt kỹ thuật chăm sóc, sản lượng có xu hướng tăng nhẹ. Nhiều diện tích mắc ca bước vào thời kỳ kinh doanh, cây ra hoa đồng đều và tỷ lệ đậu quả cao”.

Dù sản lượng tăng, nhưng bài toán thu hoạch mắc ca vẫn khiến nhiều hộ trồng trăn trở. Bởi, phần lớn khâu thu hái vẫn thực hiện thủ công, chủ yếu bằng tay, dùng sào hoặc rung cây cho quả rụng. Điều này không chỉ năng suất lao động thấp mà còn gia tăng chi phí nhân công, nhất là trong bối cảnh giá thuê lao động tại địa phương ngày càng tăng.

Ông Trần Đức Văn ở tổ dân phố số 15 (phường Tân Phong) kiểm tra chất lượng quả mắc ca.

Điển hình như gia đình ông Trần Đức Văn ở tổ dân phố số 15 (phường Tân Phong) có hơn 5ha mắc ca trồng xen bưởi. Thời tiết thuận lợi và chủ động phòng trừ sâu bệnh, vườn mắc ca của gia đình ông năm nay phát triển tốt, cây sai quả. Tuy nhiên, điều khiến ông Văn trăn trở lại ở khâu tiêu thụ. Ông Văn chia sẻ: Gia đình tôi tự hái là chính, vì thuê nhân công chi phí lớn, trong khi các đơn vị đến thu mua nhưng không ổn định, giá lên xuống thất thường mà lại trừ thêm chi phí công hái, vận chuyển… thì gần như không có lãi. Do vậy, quả tươi chủ yếu được sấy khô và bán trên các nền tảng số như: facebook, zalo, tiktok.

Thực tế, mức chi phí thu hoạch hiện dao động từ 1,5 - 1,7 triệu đồng/ha, chưa kể chi phí vận chuyển, đóng gói. Trong khi đó, giá bán quả mắc ca tươi cả vỏ gần như không tăng trong nhiều năm qua, dẫn đến lợi nhuận của người trồng ngày càng bị giảm.

Cần liên kết chuỗi để nâng giá trị 

Một trong những nguyên nhân chính khiến thu nhập từ mắc ca chưa được cải thiện là do quy mô sản xuất nhỏ lẻ, kỹ thuật chăm sóc chưa đồng đều, sản lượng phân tán. Hầu hết hộ dân vẫn bán hàng theo hình thức tự phát, mang ra chợ bán lẻ hoặc bán qua thương lái với giá không ổn định. Tình trạng thiếu liên kết với doanh nghiệp chế biến và tiêu thụ khiến mắc ca chưa hình thành được chuỗi giá trị bền vững. Mặc dù đã được xác định là cây trồng tiềm năng, nhưng đến nay, mắc ca trên địa bàn tỉnh vẫn chưa xây dựng được chuỗi liên kết rõ ràng từ sản xuất đến tiêu thụ. 

Các doanh nghiệp còn e dè đầu tư do thiếu vùng nguyên liệu ổn định; trong khi người dân lại thiếu thông tin về thị trường, kỹ thuật canh tác an toàn và chiến lược phát triển dài hạn. Trước thực tế đó, UBND tỉnh đã ban hành Nghị quyết số 07/2021/NQ-HĐND ngày 22/3/2021 về phát triển nông nghiệp hàng hóa tập trung giai đoạn 2021 - 2025, trong đó có nội dung phát triển vùng nguyên liệu mắc ca. Tuy nhiên, đến nay vẫn chưa có chính sách hỗ trợ cụ thể dành riêng cho khâu thu hoạch, sơ chế và tiêu thụ sản phẩm quả mắc ca.

Để tháo gỡ khó khăn, ngành Nông nghiệp và Môi trường tỉnh đang tiếp tục tham mưu cấp có thẩm quyền ban hành các chính sách, cơ chế hỗ trợ phù hợp. Trọng tâm là thu hút doanh nghiệp đầu tư vào vùng nguyên liệu quy mô lớn, đồng thời xây dựng nhà máy chế biến sâu ngay tại địa phương nhằm nâng cao giá trị gia tăng cho sản phẩm. Các sản phẩm chế biến sâu từ mắc-ca như: nhân sấy khô, dầu mắc ca, mỹ phẩm thiên nhiên… không chỉ giúp mở rộng thị trường tiêu thụ còn tạo thêm việc làm, thu nhập ổn định cho người dân. Cùng với đó, ngành chức năng sẽ tiếp tục hỗ trợ nông dân nâng cao kỹ thuật sản xuất theo tiêu chuẩn an toàn, hướng tới xây dựng vùng nguyên liệu bền vững, gắn với thị trường tiêu thụ dài hạn.

Theo ông Nguyễn Trọng Lịch - Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường, cây mắc ca đang mở ra hướng phát triển đầy triển vọng, không chỉ giúp đa dạng hóa cơ cấu cây trồng còn là đòn bẩy giảm nghèo bền vững cho nhân dân trên địa bàn. Tuy nhiên, để mắc ca phát triển bền vững, rất cần đầu tư đồng bộ vào hạ tầng chế biến, hệ thống logistics, truy xuất nguồn gốc và cơ chế tín dụng ưu đãi. Quan trọng hơn là phải có sự vào cuộc đồng bộ của người dân, doanh nghiệp và chính quyền. Đặc biệt, cần hình thành mô hình liên kết 3 nhà: nhà nông - Nhà nước - nhà đầu tư thì mới tạo bước đột phá và đưa mắc ca thực sự trở thành nền tảng quan trọng cho nông nghiệp hàng hóa hiện đại, hiệu quả, bền vững tại địa phương.